Türkçede 2 çeşit ünlü uyumu vardır:
1. Büyük Ünlü Uyumu
Türkçe bir sözcükte ilk hecenin ünlüsü kalınsa (a, ı, o, u), sonraki hecelerin ünlüsü de kalın (a, ı, o, u); ilk hecedeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü), sonraki ünlüler de ince (e, i, ö, ü) olur. Bu özelliğe “Büyük Ünlü Uyumu” denir.
yaş – lı – lar (kalın-kalın-kalın)
yaz – dır – mak (kalın-kalın-kalın)
baş – lan – gıç (kalın-kalın-kalın)
gü – neş – li (ince-ince-ince)
ses – siz – lik (ince-ince-ince)
bi – lim – sel (ince-ince-ince)
Not: Türkçe bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır. Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa büyük olasılıkla Türkçe değildir.
ma-ka-le, mo-bil-ya, mek-tup, te-le-viz-yon
Türkçe olduğu halde, sonradan değişime uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır.
elma (alma), helva (halva), anne (ana), kardeş (kardaş, karındaş)
Not: Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğrar. Ancak bazı ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğramaz. Bu ekler şunlardır:
-yor biliyor
-ki yoldaki
-ken oynarken
-leyin akşamleyin
-daş meslektaş
-(ı)mtırak yeşilimtırak
-gil dayımgil
2. Küçük Ünlü Uyumu
Ünlülerin düzlük – yuvarlaklık, darlık – genişlik bakımından uygunluğudur. Bu kurala göre;
-
Türkçede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlüler (a, e, ı, i) gelir.
-
Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya düz-geniş ünlüler (a, e) ya da dar-yuvarlak ünlüler (u, ü) gelir.
Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye göre değerlendirilir.
do – ğal – lık
“doğallık” sözcüğünde, “yuvarlak”tan sonra “düz-geniş”, “düz-geniş”ten sonra “düz-dar” ünlü gelmiştir ve bu sözcük küçük ünlü uyumuna uyar.
ba – rış (düz, düz)
ke – sin – lik (düz, düz, düz)
ku – lak (yuvarlak, düz-geniş)
göz – lem (yuvarlak, düz-geniş)
zor – luk (yuvarlak, dar-yuvarlak)
Not: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler, genellikle Türkçe değildir.
teknoloji, şoför, salon, horoz, patron
Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uy-mayan sözcükler de vardır.
tavuk, çamur, armut, avuç, yağmur